Fondacija za zaštitu životne sredine „Prodiši“

Živimo i dišimo u čistom okruženju

Mi smo nevladina organizacija koja okuplja entuziastične ljude koji vjeruju u moć edukacije na putu ka pozitivnim promjenama. Želimo proširiti svijest lokalnog stanovništva o važnosti zdrave životne sredine i njenog uticaja na kvalitet života pojedinca i zajednice. Nalazeći zajednički jezik između zajednica, investitora i institucija, zelimo stvoriti pokretačku energiju održivog razvoja ekonomije i društva. Naša vizija je integracija čovjeka i ljudskih aktivnosti u prirodno okruženje, na tom putu poštujući bioraznolikost, štiteći i poboljšavajući kvalitet vode, vazduha i zemljišta kao osnove za zdrav život i opstanak.

Zašto vazduh?

Za ključnu i početnu oblast našeg djelovanja smo izabrali vazduh kao element koji nas uvijek i svuda okružuje i od kojeg ne možemo pobjeći ma koliko se krili. Vazduh udišemo dok god živimo, dijelimo ga sa svima što ga čini jedinstvenim i jednim od najznačajnijih životnih resursa. Ipak, kvalitet vazduha u Bosni i Hercegovini je na veoma niskom nivou što nas stavlja na dno ljestvice zemalja u Evropi, a i u svijetu.

Svjedočeći tome kako su posebno zimski mjeseci tokom poslednjih godina postali teški za preživljavanje i prepoznavajući ozbiljnost problema s obzirom na njegovu sezonsku pojavu i uz manjak jake društvene svijesti i inicijative, postalo je jasno da fokus našeg djelovanja na početku će da bude upravo Vazduh.

Koliko je problem ozbiljan?

Kvalitet vazduha u Bosni i Hecegovini se iz godine u godinu pogoršava, a sitne prljave čestice prodiru u ćelije i organe u našem tijelu – pluća, srce, krv i mozak. Najveći zagađivači vazduha su fosilna goriva, izduvni gasovi iz vozila kao i sagorjevanje različitih neorganskih i organskih materija.

Šta treba da znam?

Najnovija istraživanja predstavljena u Izvještaju o stanju vazduha u svijetu 2024 donose poražavajuće činjenice:

Preko 8 miliona ljudi godišnje strada od posledica udisanja zagađenog vazduha
Jedan od osam smrtnih slučajeva je uzrokovan zagađenim vazduha
Zagađeni vazduh je drugi po redu uzročnik smrti na svijetu, odmah nakon visokog krvnog pritiska
Zagađeni vazduh trenutno skraćuje ljudski životni vijek za 1 godinu i 8 mjeseci

Zašto vazduh?

Za ključnu i početnu oblast našeg djelovanja smo izabrali vazduh kao element koji nas uvijek i svuda okružuje i od kojeg ne možemo pobjeći ma koliko se krili. Vazduh udišemo dok god živimo, dijelimo ga sa svima što ga čini jedinstvenim i jednim od najznačajnijih životnih resursa. Ipak, kvalitet vazduha u Bosni i Hercegovini je na veoma niskom nivou što nas stavlja na dno ljestvice zemalja u Evropi, a i u svijetu.

Svjedočeći tome kako su posebno zimski mjeseci tokom poslednjih godina postali teški za preživljavanje i prepoznavajući ozbiljnost problema s obzirom na njegovu sezonsku pojavu i uz manjak jake društvene svijesti i inicijative, postalo je jasno da fokus našeg djelovanja na početku će da bude upravo Vazduh.

Koliko je problem ozbiljan?

Kvalitet vazduha u Bosni i Hecegovini se iz godine u godinu pogoršava, a sitne prljave čestice prodiru u ćelije i organe u našem tijelu – pluća, srce, krv i mozak. Najveći zagađivači vazduha su fosilna goriva, izduvni gasovi iz vozila kao i sagorjevanje različitih neorganskih i organskih materija.

Šta treba da znam?

Najnovija istraživanja predstavljena u Izvještaju o stanju vazduha u svijetu 2024 donose poražavajuće činjenice:

Preko 8 miliona ljudi godišnje strada od posledica udisanja zagađenog vazduha
Jedan od osam smrtnih slučajeva je uzrokovan zagađenim vazduha
Zagađeni vazduh je drugi po redu uzročnik smrti na svijetu, odmah nakon visokog krvnog pritiska
Zagađeni vazduh trenutno skraćuje ljudski životni vijek za 1 godinu i 8 mjeseci

Vazduh i zdravlje

Prema poslednjim naučno-istraživačkim procjenama, današnji stepen zagađenosti vazduha u svijetu smanjuje životni vijek pojedinca za 1.7 godina. Ovaj uticaj se može porediti i sa nekim drugim ozloglašenim uzročnicima smrti kao što su: rak (2.5 godine), bolesti uzrokovane duvanskim dimom (2.1 godina), malarija (0.3 godine). Treba naglasiti da je u ovu analizu uvršten samo uticaj PM 2.5 čestica i donekle ozona, dok ostali polutanti nisu bili dio analize.

Hronične opstruktivne plućne bolesti : 48%
Ishemijske srčane bolesti: 28%
Moždani udar: 27%
Rak pluća: 19%
Dijabetes tip II: 18%

[Udio zagađenja iz vazduha u uzrokovanju smrti po raznim bolestima]

Kako zagađenje vazduha utiče na naše zdravlje?

Nakon što udahnete zagađen vazduh, zagađene sitne čestice prodiru kroz pluća u krvotok. Kroz krvotok stižu do svih organa, a mogu čak i da kroz placentu utiču na razvoj novorođenčeta. Čestice iz vazduha izazivaju upale u plućima i ostalim organima i samim tim su odgovorne za razvoj ozbiljnih bolesti i veliki broj smrtnih slučajeva.

Ko su rizične grupe?

Aerozagađenje ne utiče na sve pojedince i društvene grupe podjednako. Ekonomski nerazvijenije zajednice su pod većim rizikom od posledica aerozađenja, pogotovo kod djece i starijih osoba. Stepen posledica zavisi od nivoa izloženosti aerozagađenju, kao i od drugih društvenih, ekonomskih i demografskih faktora koji utiču na opšte zdravstveno stanje pojedinca, nivo osjetljivosti kao i pristup medicinskoj njezi. Rijetko aerozagađenje prouzrokuje probleme vidjive odmah, a najčešće se tegobe razvijaju godinama I decenijama.

Vazduh i zdravlje

Prema poslednjim naučno-istraživačkim procjenama, današnji stepen zagađenosti vazduha u svijetu smanjuje životni vijek pojedinca za 1.7 godina. Ovaj uticaj se može porediti i sa nekim drugim ozloglašenim uzročnicima smrti kao što su: rak (2.5 godine), bolesti uzrokovane duvanskim dimom (2.1 godina), malarija (0.3 godine). Treba naglasiti da je u ovu analizu uvršten samo uticaj PM 2.5 čestica i donekle ozona, dok ostali polutanti nisu bili dio analize.

Hronične opstruktivne plućne bolesti : 48%
Ishemijske srčane bolesti: 28%
Moždani udar: 27%
Rak pluća: 19%
Dijabetes tip II: 18%

[Udio zagađenja iz vazduha u uzrokovanju smrti po raznim bolestima]

Kako zagađenje vazduha utiče na naše zdravlje?

Nakon što udahnete zagađen vazduh, zagađene sitne čestice prodiru kroz pluća u krvotok. Kroz krvotok stižu do svih organa, a mogu čak i da kroz placentu utiču na razvoj novorođenčeta. Čestice iz vazduha izazivaju upale u plućima i ostalim organima i samim tim su odgovorne za razvoj ozbiljnih bolesti i veliki broj smrtnih slučajeva.

Ko su rizične grupe?

Aerozagađenje ne utiče na sve pojedince i društvene grupe podjednako. Ekonomski nerazvijenije zajednice su pod većim rizikom od posledica aerozađenja, pogotovo kod djece i starijih osoba. Stepen posledica zavisi od nivoa izloženosti aerozagađenju, kao i od drugih društvenih, ekonomskih i demografskih faktora koji utiču na opšte zdravstveno stanje pojedinca, nivo osjetljivosti kao i pristup medicinskoj njezi. Rijetko aerozagađenje prouzrokuje probleme vidjive odmah, a najčešće se tegobe razvijaju godinama I decenijama.

Kvalitet vazduha i djeca

Prema podacima iz Izvještaja o stanju vazduha u svijetu 2024 (State of the Global Air Report 2024), više od 700 000 smrtnih slučajeva djece mlađe od 5 godina u 2021. godini je povezano sa aerozagađenjem. To je oko 15% svih smrtnih slučajeva djece te godine. Nakon neuhranjenosti, aerozagađenje je drugi po redu uzročnik smrti djece mlađe od 5 godina.

Šta čini djecu posebno ugroženom?

Mala djeca su posebno izložena negativnim posledicama aerozagađena upravo zbog toga sto je frekvencija njihovog disanja mnogo veća od frekvencije disanja odraslih pa samim tim udišu veću zapreminu vazduha.

Djeca uopšteno mnogo više dišu na usta nego na nos, a nosno filtriranje vazduha im je nerazvijenije nego kod odraslih. Osim toga, zbog nižeg rasta, oni su u neprestanom pojasu najviše koncentracije zagađujućih materija. Svi ovi faktori uz činjenicu da su im pluća jos uvijek u fazi razvoja, te da su usled nerazvijenosti imunog sistema, podložniji uticaju patogena, čini malu djecu posebno ranjivom I osjetljivom na posledice aerozagađenja.

Razvoj novorođenčeta u maternici je uslovljen stepenom izloženosti aerozagađenju. Istraživanja su utvrdila da se ove bebe često radjaju prije vremena ili manje od beba čije majke nisu izložene aerozagađenju.

Kvalitet vazduha i djeca

Prema podacima iz Izvještaja o stanju vazduha u svijetu 2024 (State of the Global Air Report 2024), više od 700 000 smrtnih slučajeva djece mlađe od 5 godina u 2021. godini je povezano sa aerozagađenjem. To je oko 15% svih smrtnih slučajeva djece te godine. Nakon neuhranjenosti, aerozagađenje je drugi po redu uzročnik smrti djece mlađe od 5 godina.

Šta čini djecu posebno ugroženom?

Mala djeca su posebno izložena negativnim posledicama aerozagađena upravo zbog toga sto je frekvencija njihovog disanja mnogo veća od frekvencije disanja odraslih pa samim tim udišu veću zapreminu vazduha.

Djeca uopšteno mnogo više dišu na usta nego na nos, a nosno filtriranje vazduha im je nerazvijenije nego kod odraslih. Osim toga, zbog nižeg rasta, oni su u neprestanom pojasu najviše koncentracije zagađujućih materija. Svi ovi faktori uz činjenicu da su im pluća jos uvijek u fazi razvoja, te da su usled nerazvijenosti imunog sistema, podložniji uticaju patogena, čini malu djecu posebno ranjivom I osjetljivom na posledice aerozagađenja.

Razvoj novorođenčeta u maternici je uslovljen stepenom izloženosti aerozagađenju. Istraživanja su utvrdila da se ove bebe često radjaju prije vremena ili manje od beba čije majke nisu izložene aerozagađenju.

Izvori i vrste zagađenja vazduha

Lebdeće čestice (PM)

Lebdeće čestice su sve ono u vazduhu što nije u gasovitom, već u tečnom, čvrstom ili u nekom stanju između ova dva. Mogu da dolaze iz prirodnih izvora kao što su polen, morski aerosoli, pustinjska prašina ili da potiču od ljudskih aktivnosti kao sto su dim iz vatre, čađ izduvnih gasova automobila, prašina iz guma i kočnica, kao i od emisija raznih industrija. Čestice emitovane iz ovakvih izvora se nazivaju primarnim česticama.

Sekundarne čestice nastaju u atmosferi putem hemijskih reakcija između drugih gasova zagađivača vazduha, kao što su azotovi oksidi (NO_x), amonijak (NH₃) i sumpor-dioksid (SO₂).

Lebdeće čestice (eng. Particulate Matter - PM) se klasifikuju prema veličini, bilo kao PM₁₀ (čestice prečnika ≤10μm (mikrometara)) ili PM_2.5 (čestice prečnika ≤2.5μm koje su 200 puta manje od zrna pijeska).

Razlika između PM čestica i ostalih zagađivača zraka koji se ovdje razmatraju je donekle nestvarna. PM čestice nisu pojedinačni zagađivači; sastoje se od ogromnog broja hemijskih spojeva i materijala. I PM čestice i gasovi koji ih mogu formirati putuju na velike udaljenosti, tako da se uticaji mogu primejtiti daleko od početnog izvora. PM čestice mogu imati kratkoročne uticaje na zdravlje tokom jednog dana kada su koncentracije povišene, i dugoročne uticaje usljed izloženosti nižim nivoima tokom životnog vijeka. Efekti su pojačani kod ranjivih grupa, uključujući malu djecu, starije osobe i one koji pate od problema s disanjem poput astme.

Amonijak (NH₃)

Amonijak je gas koji se emituje u atmosferu, a zatim se ili taloži nazad na zemljište ili se pretvara u sekundarne PM čestice reakcijama u atmosferi. Poljoprivreda je dominantan izvor emisija amonijaka. Emituje se tokom skladištenja i rasipanja stajskog gnojiva, mulja i đubriva, kao i iz deponija.
Preostale emisije amonijaka potiču iz difuzne mješavine izvora - uključujući vozila, ljudski otpad i industriju.
Glavne zabrinutosti koje proizlaze iz emisija amonijaka su doprinos česticama i njegovi efekti na ljudsko zdravlje. Amonijak se miješa s azotnim oksidima i sumpor-dioksidom, stvarajući amonijeve spojeve koji se pretvaraju u lebdeće čestice. Ove PM čestice se prenose na velike udaljenosti i doprinose suspendovanim pozadinskim nivoima čestica u atmosferi.
Amonijak ostaje u atmosferi samo nekoliko sati kao gas, ali to se produžava na nekoliko dana kada se pretvori u lebdeće čestice. U ovom obliku može preći veoma velike udaljenosti prije nego što se kišom i snijegom ukloni iz atmosfere i staloži na zemljište. Na ovaj način amonijak može uzrokovati značajnu dugoročnu štetu osjetljivim staništima, taložeći više azota na tlo i biljke, te u slatke vode, nego što oni mogu podnijeti. To dovodi do značajnih promjena u biljnim zajednicama, a utiče i na životinjske vrste koje zavise od njih.

Azotni oksidi (NO_x)

Azotni oksidi (NOx) su grupa gasova koji se pretežno formiraju tokom sagorijevanja fosilnih goriva. Većina NOx koji se emituje kao rezultat sagorijevanja je u obliku azot monoksida (NO). Kada NO reaguje sa drugim gasovima prisutnim u vazduhu, može formirati azot-dioksid (NO₂), koji je štetan za zdravlje. Takođe je važan u formiranju ozona. NO se vrlo brzo pretvara u NO₂ i obrnuto. Stoga je uobičajena naučna praksa da se ova dva gasa zajedno nazivaju NOx. Za potrebe izvještavanja i mjerenja, prijavljujemo „NOx kao NO₂“ zbog ove vrlo brze međusobne konverzije. Glavni izvori NOx su saobraćaj, elektrane i rafinerije, sagorjevanje u domaćinstvima i industriji. Kratkoročna izloženost koncentracijama NO₂ može izazvati upalu disajnih puteva i povećati podložnost respiratornim infekcijama i alergenima. Pogoršava simptome onih koji već pate od plućnih ili srčanih bolesti, skraćujući im životni vijek.

Sumpor dioksid (SO₂)

Sumpor-dioksid je korozivan, kiseli gas štetan za zdravlje i u kombinaciji s vodenom parom u atmosferi proizvodi kisele kiše. Epizode zagađenja S0₂takođe su povezane s astmom i hroničnim bronhitisom te mogu biti značajna komponenta lebdećih čestica. Emisije S0₂ uzrokovale su značajnu štetu šumama i slatkovodnim staništima na sjevernoj hemisferi 1970-ih i 80-ih. Emisije S0₂ prvenstveno nastaju sagorijevanjem čvrstih i tekućih goriva i znatno su smanjene ograničenjima sadržaja sumpora u tečnim gorivima, kao i prestankom oslanjanja na ugalj za proizvodnju energije.

Nemetanski isparljivi organski spojevi (Non-methane volatile organic compounds - NMVOC)

Nemetanski isparljivi organski spojevi (NMVOC) su vrlo velika grupa organskih spojeva koji se uveliko razlikuju po svom hemijskom sastavu, ali mogu pokazivati slično ponašanje u atmosferi. NMVOC se emituju u zrak kao produkti sagorijevanja, kao para koja nastaje iz benzina, rastvarača, osvježivača zraka, sredstava za čišćenje, parfema i brojnih drugih izvora, često kada se proizvodi koriste na poslu ili kod kuće. Raznolikost proizvoda i procesa koji emituju NMVOC je ogromna i pokriva ne samo industrijske procese, već i kućne proizvode, poljoprivredu, sagorijevanje u domaćinstvima i saobraćaj.
U vanjskoj atmosferi, NMVOC reaguju s drugim zagađivačima vazduha u prisustvu sunčeve svjetlosti stvarajući ozon pri tlu. Emisije NMVOC-a također mogu činiti značajnu komponentu zagađenja vazduha u zatvorenom prostoru. Reakcije u zatvorenom prostoru su različite jer se ultraljubičasto svjetlo, glavni pokretač vanjskih reakcija, apsorbuje u staklu.
Međutim, postoje mnoge druge reakcije kroz koje mogu proći formirajući druge hemikalije. Posebno važan NMVOC je formaldehid, koji se može oslobađati iz namještaja, završnih obrada i građevinskih materijala, kao što su laminatni podovi, kuhinjski ormarići i drvene ploče, a takođe se formira u hemijskim reakcijama u vazduhu između drugih NMVOC-a i hemikalija nastalih procesima sagorijevanja, kao što su pušenje, grijanje, kuhanje ili paljenje svijeća. Pri niskim koncentracijama, izloženost formaldehidu može izazvati iritaciju očiju i gornjih disajnih puteva i klasifikovan je kao kancerogen za ljude.
Ostali izvori NMVOC-a uključuju namještaj, tepihe i tapacirani namještaj, proizvode za čišćenje i poliranje, osvježivače zraka i proizvode za ličnu njegu, na primjer mirise, dezodoranse i proizvode za oblikovanje kose.

U vanjskoj atmosferi, NMVOC reaguju s drugim zagađivačima vazduha u prisustvu sunčeve svjetlosti stvarajući ozon pri tlu. Emisije NMVOC-a također mogu činiti značajnu komponentu zagađenja vazduha u zatvorenom prostoru. Reakcije u zatvorenom prostoru su različite jer se ultraljubičasto svjetlo, glavni pokretač vanjskih reakcija, apsorbuje u staklu.

Međutim, postoje mnoge druge reakcije kroz koje mogu proći formirajući druge hemikalije. Posebno važan NMVOC je formaldehid, koji se može oslobađati iz namještaja, završnih obrada i građevinskih materijala, kao što su laminatni podovi, kuhinjski ormarići i drvene ploče, a također se formira u hemijskim reakcijama u vazduhu između drugih NMVOC-a i hemikalija nastalih procesima sagorijevanja, kao što su pušenje, grijanje, kuhanje ili paljenje svijeća. Pri niskim koncentracijama, izloženost formaldehidu može izazvati iritaciju očiju i gornjih disajnih puteva i klasifikovan je kao kancerogen za ljude.

Ostali izvori NMVOC-a uključuju namještaj, tepihe i tapacirani namještaj, proizvode za čišćenje i poliranje, osvježivače zraka i proizvode za ličnu njegu, na primjer mirise, dezodoranse i proizvode za oblikovanje kose.

Ozon (O₃)

Neki zagađivači se ne emituju direktno, već se formiraju u vazduhu, poput ozona. Ozon je štetan i za ljudsko zdravlje i za životnu sredinu. Vrlo je reaktivan i sa azot monoksidom formira azot dioksid. Modelovanje sugerise da ćemo, kako smanjujemo koncentracije N0₂u našim gradovima, morati razmotriti kako se nositi s rastućim nivoima ozona koji bi mogli nastati. Ozon putuje na velike udaljenosti i može dostići visoke koncentracije daleko od izvora zagađenja. Može uzrokovati upalu respiratornog trakta, očiju, nosa i grla. Može izazvati napade astme i uzrokovati nelagodu u prsima pri disanju. Takođe može uzrokovati štetu na usjevima.

Izvori i vrste zagađenja vazduha

Lebdeće čestice (PM)

Lebdeće čestice su sve ono u vazduhu što nije u gasovitom, već u tečnom, čvrstom ili u nekom stanju između ova dva. Mogu da dolaze iz prirodnih izvora kao što su polen, morski aerosoli, pustinjska prašina ili da potiču od ljudskih aktivnosti kao sto su dim iz vatre, čađ izduvnih gasova automobila, prašina iz guma i kočnica, kao i od emisija raznih industrija. Čestice emitovane iz ovakvih izvora se nazivaju primarnim česticama.

Sekundarne čestice nastaju u atmosferi putem hemijskih reakcija između drugih gasova zagađivača vazduha, kao što su azotovi oksidi (NO_x), amonijak (NH₃) i sumpor-dioksid (SO₂).

Lebdeće čestice (eng. Particulate Matter - PM) se klasifikuju prema veličini, bilo kao PM₁₀ (čestice prečnika ≤10μm (mikrometara)) ili PM_2.5 (čestice prečnika ≤2.5μm koje su 200 puta manje od zrna pijeska).

Razlika između PM čestica i ostalih zagađivača zraka koji se ovdje razmatraju je donekle nestvarna. PM čestice nisu pojedinačni zagađivači; sastoje se od ogromnog broja hemijskih spojeva i materijala. I PM čestice i gasovi koji ih mogu formirati putuju na velike udaljenosti, tako da se uticaji mogu primejtiti daleko od početnog izvora. PM čestice mogu imati kratkoročne uticaje na zdravlje tokom jednog dana kada su koncentracije povišene, i dugoročne uticaje usljed izloženosti nižim nivoima tokom životnog vijeka. Efekti su pojačani kod ranjivih grupa, uključujući malu djecu, starije osobe i one koji pate od problema s disanjem poput astme.

Amonijak (NH₃)

Amonijak je gas koji se emituje u atmosferu, a zatim se ili taloži nazad na zemljište ili se pretvara u sekundarne PM čestice reakcijama u atmosferi. Poljoprivreda je dominantan izvor emisija amonijaka. Emituje se tokom skladištenja i rasipanja stajskog gnojiva, mulja i đubriva, kao i iz deponija.
Preostale emisije amonijaka potiču iz difuzne mješavine izvora - uključujući vozila, ljudski otpad i industriju.
Glavne zabrinutosti koje proizlaze iz emisija amonijaka su doprinos česticama i njegovi efekti na ljudsko zdravlje. Amonijak se miješa s azotnim oksidima i sumpor-dioksidom, stvarajući amonijeve spojeve koji se pretvaraju u lebdeće čestice. Ove PM čestice se prenose na velike udaljenosti i doprinose suspendovanim pozadinskim nivoima čestica u atmosferi.
Amonijak ostaje u atmosferi samo nekoliko sati kao gas, ali to se produžava na nekoliko dana kada se pretvori u lebdeće čestice. U ovom obliku može preći veoma velike udaljenosti prije nego što se kišom i snijegom ukloni iz atmosfere i staloži na zemljište. Na ovaj način amonijak može uzrokovati značajnu dugoročnu štetu osjetljivim staništima, taložeći više azota na tlo i biljke, te u slatke vode, nego što oni mogu podnijeti. To dovodi do značajnih promjena u biljnim zajednicama, a utiče i na životinjske vrste koje zavise od njih.

Azotni oksidi (NO_x)

Azotni oksidi (NOx) su grupa gasova koji se pretežno formiraju tokom sagorijevanja fosilnih goriva. Većina NOx koji se emituje kao rezultat sagorijevanja je u obliku azot monoksida (NO). Kada NO reaguje sa drugim gasovima prisutnim u vazduhu, može formirati azot-dioksid (NO₂), koji je štetan za zdravlje. Takođe je važan u formiranju ozona. NO se vrlo brzo pretvara u NO₂ i obrnuto. Stoga je uobičajena naučna praksa da se ova dva gasa zajedno nazivaju NOx. Za potrebe izvještavanja i mjerenja, prijavljujemo „NOx kao NO₂“ zbog ove vrlo brze međusobne konverzije. Glavni izvori NOx su saobraćaj, elektrane i rafinerije, sagorjevanje u domaćinstvima i industriji. Kratkoročna izloženost koncentracijama NO₂ može izazvati upalu disajnih puteva i povećati podložnost respiratornim infekcijama i alergenima. Pogoršava simptome onih koji već pate od plućnih ili srčanih bolesti, skraćujući im životni vijek.

Sumpor dioksid (SO₂)

Sumpor-dioksid je korozivan, kiseli gas štetan za zdravlje i u kombinaciji s vodenom parom u atmosferi proizvodi kisele kiše. Epizode zagađenja S0₂takođe su povezane s astmom i hroničnim bronhitisom te mogu biti značajna komponenta lebdećih čestica. Emisije S0₂ uzrokovale su značajnu štetu šumama i slatkovodnim staništima na sjevernoj hemisferi 1970-ih i 80-ih. Emisije S0₂ prvenstveno nastaju sagorijevanjem čvrstih i tekućih goriva i znatno su smanjene ograničenjima sadržaja sumpora u tečnim gorivima, kao i prestankom oslanjanja na ugalj za proizvodnju energije.

Nemetanski isparljivi organski spojevi (Non-methane volatile organic compounds - NMVOC)

Nemetanski isparljivi organski spojevi (NMVOC) su vrlo velika grupa organskih spojeva koji se uveliko razlikuju po svom hemijskom sastavu, ali mogu pokazivati slično ponašanje u atmosferi. NMVOC se emituju u zrak kao produkti sagorijevanja, kao para koja nastaje iz benzina, rastvarača, osvježivača zraka, sredstava za čišćenje, parfema i brojnih drugih izvora, često kada se proizvodi koriste na poslu ili kod kuće. Raznolikost proizvoda i procesa koji emituju NMVOC je ogromna i pokriva ne samo industrijske procese, već i kućne proizvode, poljoprivredu, sagorijevanje u domaćinstvima i saobraćaj.
U vanjskoj atmosferi, NMVOC reaguju s drugim zagađivačima vazduha u prisustvu sunčeve svjetlosti stvarajući ozon pri tlu. Emisije NMVOC-a također mogu činiti značajnu komponentu zagađenja vazduha u zatvorenom prostoru. Reakcije u zatvorenom prostoru su različite jer se ultraljubičasto svjetlo, glavni pokretač vanjskih reakcija, apsorbuje u staklu.
Međutim, postoje mnoge druge reakcije kroz koje mogu proći formirajući druge hemikalije. Posebno važan NMVOC je formaldehid, koji se može oslobađati iz namještaja, završnih obrada i građevinskih materijala, kao što su laminatni podovi, kuhinjski ormarići i drvene ploče, a takođe se formira u hemijskim reakcijama u vazduhu između drugih NMVOC-a i hemikalija nastalih procesima sagorijevanja, kao što su pušenje, grijanje, kuhanje ili paljenje svijeća. Pri niskim koncentracijama, izloženost formaldehidu može izazvati iritaciju očiju i gornjih disajnih puteva i klasifikovan je kao kancerogen za ljude.
Ostali izvori NMVOC-a uključuju namještaj, tepihe i tapacirani namještaj, proizvode za čišćenje i poliranje, osvježivače zraka i proizvode za ličnu njegu, na primjer mirise, dezodoranse i proizvode za oblikovanje kose.

U vanjskoj atmosferi, NMVOC reaguju s drugim zagađivačima vazduha u prisustvu sunčeve svjetlosti stvarajući ozon pri tlu. Emisije NMVOC-a također mogu činiti značajnu komponentu zagađenja vazduha u zatvorenom prostoru. Reakcije u zatvorenom prostoru su različite jer se ultraljubičasto svjetlo, glavni pokretač vanjskih reakcija, apsorbuje u staklu.

Međutim, postoje mnoge druge reakcije kroz koje mogu proći formirajući druge hemikalije. Posebno važan NMVOC je formaldehid, koji se može oslobađati iz namještaja, završnih obrada i građevinskih materijala, kao što su laminatni podovi, kuhinjski ormarići i drvene ploče, a također se formira u hemijskim reakcijama u vazduhu između drugih NMVOC-a i hemikalija nastalih procesima sagorijevanja, kao što su pušenje, grijanje, kuhanje ili paljenje svijeća. Pri niskim koncentracijama, izloženost formaldehidu može izazvati iritaciju očiju i gornjih disajnih puteva i klasifikovan je kao kancerogen za ljude.

Ostali izvori NMVOC-a uključuju namještaj, tepihe i tapacirani namještaj, proizvode za čišćenje i poliranje, osvježivače zraka i proizvode za ličnu njegu, na primjer mirise, dezodoranse i proizvode za oblikovanje kose.

Ozon (O₃)

Neki zagađivači se ne emituju direktno, već se formiraju u vazduhu, poput ozona. Ozon je štetan i za ljudsko zdravlje i za životnu sredinu. Vrlo je reaktivan i sa azot monoksidom formira azot dioksid. Modelovanje sugerise da ćemo, kako smanjujemo koncentracije N0₂u našim gradovima, morati razmotriti kako se nositi s rastućim nivoima ozona koji bi mogli nastati. Ozon putuje na velike udaljenosti i može dostići visoke koncentracije daleko od izvora zagađenja. Može uzrokovati upalu respiratornog trakta, očiju, nosa i grla. Može izazvati napade astme i uzrokovati nelagodu u prsima pri disanju. Takođe može uzrokovati štetu na usjevima.

Vazduh u BIH i okolini

Dok u ostalim djelovima svijeta, broj smrti uzrokovanih aerozagađenjem opada (primjer Njemačke, pa cak i Nigerije na grafiku ispod), u Bosni i Hercegovini (a slična situacija je i u ostalim zemljama zapadnog Balkana) ona raste.

Raspodjela izvora PM_2.5 pokazuje da su glavni uzroci zagađenja u BiH upravo zastarjele tehnologije koje koriste fosilna goriva (cak 22%), kao i domaćinstva (17.8%) koja uglavnom koriste neefikasne sisteme grijanja.

Pogledajte grafikon

Dok razvijeni svijet ima tendencije prelaska na obnovljive izvore energije, u Bosni i Hercegovini je, prema podacima iz 2020. i dalje izvor energije uglavnom u fosilnim gorivima:

- Termoelektrane 67.8 %,
- Hidroelektrane 27.8%
- Velike vjetroelektrane 1.7%
- Male hidroelektrane, solarne elektrane i postrojenja na biomasu i biogas 2.7%

Skraćenje životnog vijeka stanovništva usled aerozagađenja je takođe na nezavidnom nivou u odnosu na zemlje EU

Pogledajte mapu

Dok u ostalim djelovima svijeta, broj smrti uzrokovanih aerozagađenjem opada (primjer Njemačke, pa cak i Nigerije na grafiku ispod), u Bosni i Hercegovini (a slična situacija je i u ostalim zemljama zapadnog Balkana) ona raste.

Raspodjela izvora PM_2.5pokazuje da su glavni uzroci zagađenja u BiH upravo zastarjele tehnologije koje koriste fosilna goriva (cak 22%), kao i domaćinstva (17.8%) koja uglavnom koriste neefikasne sisteme grijanja.

Pogledajte grafikon

Dok razvijeni svijet ima tendencije prelaska na obnovljive izvore energije, u Bosni i Hercegovini je, prema podacima iz 2020. i dalje izvor energije uglavnom u fosilnim gorivima:

- Termoelektrane 67.8 %,
- Hidroelektrane 27.8%
- Velike vjetroelektrane 1.7%
- Male hidroelektrane, solarne elektrane i postrojenja na biomasu i biogas 2.7%

Skraćenje životnog vijeka stanovništva usled aerozagađenja je takođe na nezavidnom nivou u odnosu na zemlje EU

Pogledajte mapu

Mapa senzora

Banja Luka

📍 Ivana Gorana Kovacica bb

🔗 Pogledaj na mapi

AQI: 15

PM2.5: 3.7 µg/m³

Kvalitet vazduha: Dobar

Podaci osvježeni prije 29 minuta.

Banja Luka

📍 Save Ljuboje

🔗 Pogledaj na mapi

AQI: 183

PM2.5: 117.9 µg/m³

Kvalitet vazduha: Nezdrav

Podaci osvježeni prije 29 minuta.

Kotor Varoš

📍 Stefana Nemanje, Kotor Varos

🔗 Pogledaj na mapi

AQI: 172

PM2.5: 96.7 µg/m³

Kvalitet vazduha: Nezdrav

Podaci osvježeni prije 29 minuta.

Laktaši

📍 Laktasi, ulica Karadjordjeva

🔗 Pogledaj na mapi

AQI: 147

PM2.5: 54.1 µg/m³

Kvalitet vazduha: Nezdrav za osjetljive grupe

Podaci osvježeni prije 29 minuta.

Prnjavor

📍 Prnjavor

🔗 Pogledaj na mapi

AQI: 215

PM2.5: 164.2 µg/m³

Kvalitet vazduha: Vrlo nezdrav

Podaci osvježeni prije 29 minuta.

Doboj

📍 Doboj, ulica Nemanjina

🔗 Pogledaj na mapi

AQI: 137

PM2.5: 50.0 µg/m³

Kvalitet vazduha: Nezdrav za osjetljive grupe

Podaci osvježeni prije 29 minuta.

Mrkonjić grad

📍 Trg Kralja Petra I Karadjordjevica, Mrkonjic Grad

🔗 Pogledaj na mapi

AQI: 152

PM2.5: 58.4 µg/m³

Kvalitet vazduha: Nezdrav

Podaci osvježeni prije 29 minuta.

Bijeljina

📍 Tropic market Bijeljina

🔗 Pogledaj na mapi

AQI: 291

PM2.5: 241.1 µg/m³

Kvalitet vazduha: Vrlo nezdrav

Podaci osvježeni prije 29 minuta.

Sarajevo

📍 CITYGROUP Bosnia and Herzegovina

🔗 Pogledaj na mapi

AQI: 180

PM2.5: 111.5 µg/m³

Kvalitet vazduha: Nezdrav

Podaci osvježeni prije 29 minuta.

Tuzla

📍 Tuzla CAT

🔗 Pogledaj na mapi

AQI: 32

PM2.5: 7.6 µg/m³

Kvalitet vazduha: Dobar

Podaci osvježeni prije 29 minuta.

Mostar

📍 UNIS Telekom Mostar

🔗 Pogledaj na mapi

AQI: 27

PM2.5: 6.4 µg/m³

Kvalitet vazduha: Dobar

Podaci osvježeni prije 29 minuta.

Gacko

📍 Tropic Market Gacko

🔗 Pogledaj na mapi

AQI: 180

PM2.5: 111.8 µg/m³

Kvalitet vazduha: Nezdrav

Podaci osvježeni prije 29 minuta.

Sjeverna Makedonija zamjenjuje postojeću taksi flotu novom električnom taksi flotom

Sjeverna Makedonija planira subvencionisati kupovinu 200 električnih vozila za taksiste kako bi poboljšala gradski prevoz i smanjila zagađenje vazduha. Prvi...